Historia rodziny Lehrerów

26 stycznia 1909 roku dwóch braci Lehrerów z Sambora (dzisiejsza Ukraina) poślubiło tego samego dnia dwie siostry Pacanower z Czarnego Dunajca. Według informacji z archiwum w Drohobyczu ślub zawarto w Krakowie, ale Józef z Ellą zamieszkali w Czarnym Dunajcu, natomiast Efraim i Amalia w znajdującym się w pobliżu Sambora Drohobyczu, mieście Bruno Schulza. Rodzicami obu braci byli Jakub Lehrer z Sambora, który był piekarzem i jego żona Etel. Rodzicami sióstr byli Henryk (Heinrich) Pacanower (1853-1922), kupiec z Czarnego Dunajca i jego żona Maria, z domu Riegelhaupt.

Ella Lehrer, z domu Pacanower z Czarnego Dunajca, fot. USHMM

Józef Lehrer z zawodu był księgowym i możliwe, że po przeprowadzce do Czarnego Dunajca pomagał w interesach swojemu teściowi. Henryk Pacanower był kupcem i radnym, według jednego ze źródeł posiadał też młyn wodny. Nie wiemy, gdzie początkowo był sklep Pacanowera, ale bardzo możliwe, że jego zięć Józef Lehrer przejął po śmierci teścia interesy i prowadził sklep w rynku w tym samym miejscu aż do wojny, miał też hurtownię, która działała pod nazwą “Źródło zakupu towarów hurtowych”.

Sklep Józefa Lehrera na rogu rynku w Czarnym Dunajcu

W archiwum zachował się wpis do księgi zmarłych, w którym jest adnotacja o śmierci Henryka Pacanowera. Zmarł 6 stycznia 1922 roku w Czarnym Dunajcu w wieku 69 lat na raka żołądka. Na jednej z przedwojennych pocztówek widać duży biały budynek na rogu rynku, w którym mieścił się sklep. Jak wspominają mieszkańcy Czarnego Dunajca u Lehrera pracowali też miejscowi górale.

Fragment sklepu Józefa Lehrera po lewej stronie

Józef i Ella mieli cztery córki: Marię (ur. 12.02.1910 r. w Czarnym Dunajcu), Ettę (11.06.1911), Reginę (8.9.1914) i Irenę (14.01.1924 - kilka dni temu minęła setna rocznica jej urodzin). Mamy potwierdzone informacje tylko o ślubie najstarszej córki Lehrerów. Maria wyszła za mąż za Michała (Mechela) Weinbergera z Jasła (ur. 23.02.1906, syna Lejba Weinbergera i Sary z domu Hass). Ślub odbył się 1 kwietnia 1928 roku. 1 stycznia 1929 r. urodził się im syn Henryk (Heinrich).

Irena Lehrer z Czarnego Dunajca, fot. USHMM

Początek wojny wywrócił życie rodziny Lehrerów do góry nogami. W pierwszych dniach września spakowali część dobytku i rozpoczęli ucieczkę, ale potem wrócili do Czarnego Dunajca. W 1940 roku znów musieli opuścić rodzinną miejscowość, przebywali wtedy w Krakowie, mieszkali przy ul. Dietla 66. Ponownie wrócili do Czarnego Dunajca, gdzie w czasie wojny mieszkali w czwórkę: rodzice z dwójką najmłodszych córek, Etta wcześniej prawdopodobnie wyszła za mąż i wyjechała do innej miejscowości, nie udało się znaleźć żadnych informacji o niej.

W czasie wojny Józef pracował w swoim byłym sklepie tylko jako sprzedawca, interes przejęły władze okupacyjne i przekazały aryzatorce Tomankowej, która prowadziła go do końca wojny. Regina, zwana też Reśką, pracowała jako sprzątaczka w siedzibie Gestapo - naprzeciwko rodzinnego domu.

Śmierć Reginy Lehrer i jej ojca Józefa w siedzibie Gestapo przy rynku w czasie wojny to jedna z najlepiej udokumentowanych zbrodni nazistów w Czarnym Dunajcu. Zachowało się kilkanaście protokołów z zeznaniami świadków opisujących te zabójstwa.

Do tragedii doszło w środę 20 maja 1942 r. “W maju Chraca Karol posiadając mięso prawdopodobnie z jałówki dostarczył go furmanką konną do Józefa Lehrera. Od Lehrera część dostarczonego mięsa przenosił inny Żyd o nieustalonym nazwisku, który został zatrzymany na stacji PKP w Czarnym Dunajcu przez straż graniczną. Żyd ten miał wskazać, od kogo nabył mięso i prawdopodobnie na tej podstawie został zatrzymany Józef Lehrer oraz Karol Chraca” - pisał 17 marca 1970 r. komendant MO w Czarnym Dunajcu do Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich.

W zeznaniu z 6 kwietnia 1970 r. Stanisław Głodowski, listonosz z Czarnego Dunajca, tak opisuje tę zbrodnię: “Jakoś w maju 1942 r. zauważyłem pewnego dnia ok. godz. 5 rano, że Karol Chraca [z Wróblówki] przyszedł z jakimś pakunkiem do mieszkania Lehrera, a następnie mieszkanie to opuścił. W krótki czas potem przybyli do mieszkania Lehrera dwaj gestapowcy. Po jakiejś godzinie gestapowcy ci wyprowadzili Józefa Lehrera z jego mieszkania, co dokładnie widziałem z okna mojego domu. Jak się później dowiedziałem gestapowcy zaprowadzili go do budynku Sicherheitspolizei. Od Władysława Katany dowiedziałem się, że Józef Lehrer został zastrzelony w ogrodzie budynku Sicherheitspolizei.”

W dalszej części jego zeznania czytamy, że w budynku Gestapo zastrzelono córkę Lehrera Reśkę i Karola Chracę. Głodowski  widział ciała tych obydwu osób.

Regina (Reśka) Lehrer została zamordowana 20 maja 1942 roku w Czarnym Dunajcu, fot. USHMM

Reśka, która pracowała w tym budynku musiała widzieć albo sam moment śmierci swojego ojca albo jego ciało. Widząc to rzuciła się z płaczem i krzykiem na gestapowców i również została zastrzelona. Całą trójkę pochowano na cmentarzu żydowskim w Czarnym Dunajcu Ciało Karola Chracy ekshumowano w marcu 1945 r. i przeniesiono na cmentarz katolicki. Ella Lehrer, żona Józefa zginęła w sierpniu 1942 r. w Czarnym Dunajcu w egzekucjach przeprowadzonych przez Niemców. Nie wiadomo, co się stało z jej córką Ireną.

O Amalii (Małce), drugiej córce Pacanowerów, która przeprowadziła się do Drohobycza nie wiadomo prawie nic. Jej mężem był Efraim Lehrer, brat Józefa, który również był księgowym. W archiwum zachowały się informacje o dwójce ich dzieci, które urodziły się w Drohobyczu. 17 stycznia 1910 roku na świat przyszła córka Maria, Lehrerowie mieszkali wtedy przy ulicy Liszniańskiej. Dwa lata później urodził im się syn Izydor (28.06.1912 r.), jako adres wskazali ulicę Bednarską. Przy obydwu wpisach jest adnotacja, że matka Małki Maria Pacanower już nie wtedy nie żyła.